درخت قهوه، با هدیه‌ی گرانبهای خود یعنی دانه‌های قهوه، پایه و اساس یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌های جهان را بنا نهاده است. درخت قهوه، که عضوی از خانواده روناسیان است، در واقع یک بوته همیشه سبز می‌باشد که دانه‌های قهوه از آن استخراج می‌شود. این گیاه بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری آفریقا، آسیا و آمریکای مرکزی و جنوبی است.
معرفی درخت قهوه
مشخصات درخت قهوه
ویژگی | توضیحات |
نام علمی | Coffea |
خانواده گیاهی | روناسیان (Rubiaceae) |
ارتفاع | ۴ تا ۱۰ متر (در مزارع به‌صورت بوته‌ای کوتاه نگه‌داشته می‌شود) |
برگ‌ها | براق، سبز تیره، متقابل |
گل‌ها | سفید، معطر، شبیه به گل یاسمن |
میوه | گیلاس قهوه، ابتدا سبز و سپس قرمز یا بنفش |
دانه‌ها | هر گیلاس حاوی دو دانه قهوه است |
نحوه رشد گیاه قهوه
درخت قهوه چرخه‌ی رشد نسبتا طولانی‌ای دارد و برای رسیدن به مرحله‌ی تولید میوه، چندین سال زمان نیاز دارد. این گیاه در بهار شروع به گل‌دهی می‌کند و گل‌های سفید و معطر آن، پس از مدتی به میوه‌هایی کوچک و سبزرنگ تبدیل می‌شوند. با گذشت زمان، این میوه‌ها تغییر رنگ داده و بسته به نوع قهوه، به قرمز، زرد، نارنجی یا حتی مشکی تبدیل می‌شوند.
رشد و بلوغ درخت قهوه
- در سال اول، رشد آن چند سانتی‌متر در ماه است و می‌تواند تا ۶۱ سانتی‌متر ارتفاع بگیرد.
- این درخت در شرایط مناسب می‌تواند تا ۹ متر رشد کند، اما در مزارع معمولاً با هرس کردن اندازه‌ی آن را کنترل می‌کنند تا برداشت آسان‌تر شود.
- طول عمر یک درخت قهوه معمولاً ۳۰ تا ۴۰ سال است و در این مدت می‌تواند سال‌ها محصول بدهد.
- اولین گل‌دهی و تولید میوه معمولاً ۳ تا ۵ سال پس از کاشت اتفاق می‌افتد.
محصول‌دهی و برداشت
- یک درخت قهوه در هر سال می‌تواند بین ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ دانه قهوه تولید کند.
- این مقدار تقریباً معادل نیم کیلوگرم دانه‌ی قهوه‌ی خشک شده است.
- برداشت میوه‌های قهوه معمولاً یک‌بار در سال انجام می‌شود، اما در برخی مناطق دو بار در سال نیز امکان‌پذیر است.
انواع درخت قهوه
قهوه دارای بیش از صد گونه‌ی مختلف است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. اما دو گونه‌ی اصلی که بیشترین تولید و مصرف را در جهان دارند، عربیکا و روبوستا هستند. این دو گونه نه‌تنها در طعم و عطر بلکه در شرایط رشد، میزان کافئین و مقاومت در برابر آفات نیز تفاوت دارند.
در زیرمجموعه‌ی هر کدام از عربیکا و روبوستا، زیرگونه‌ها و واریته‌های مختلفی وجود دارند که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را از نظر طعم، عطر، اسیدیته و بُغُو (body) دارا هستند.
درخت قهوه عربیکا
این گونه که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از تولید قهوه‌ی جهان را به خود اختصاص می‌دهد، به خاطر طعم ملایم، متعادل و عطر دل‌انگیزش شناخته شده است. عربیکا در ارتفاعات بالا و در آب و هوای خنک‌تر رشد می‌کند و به طور کلی نسبت به روبوستا حساس‌تر است.
زیرگونه های عربیکا:
بوربون: یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین زیرگونه‌های عربیکا، با طعمی متعادل و نت‌های شکلاتی و وانیلی
کاتورا: مشهور به طعم میوه‌ای و اسیدیته‌ی بالا
تیمور: دارای طعمی میوه‌ای و گلی با اسیدیته‌ی متوسط
گشا: از جمله گران‌ترین قهوه‌های جهان، با طعمی پیچیده و نت‌های یاسمن، گل رز و میوه‌های توت
درخت قهوه روبوستا
این گونه قهوه به خاطر طعم تلخ و گس و کافئین بیشترش مشهور است. روبوستا در ارتفاعات پایین‌تر و در شرایط آب و هوایی گرم‌تر و مقاوم‌تر از عربیکا به خوبی رشد می‌کند.
زیرگونه های روبوستا:
روبوستا جاوه: طعم قوی و تلخ با اسیدیته‌ی پایین
روبوستا کنگو: طعم شکلاتی و چوبی با اسیدیته‌ی متوسط
روبوستا چری: طعم میوه‌ای و توت مانند با اسیدیته‌ی بالا
مقایسه درخت عربیکا و روبوستا
| ویژگی | عربیکا | روبوستا |
|---|---|---|
| درصد تولید جهانی | ۷۰٪ | ۳۰٪ |
| ارتفاع رشد | ارتفاعات بالا و خنک‌تر | ارتفاعات پایین و گرم‌تر |
| میزان کافئین | کمتر | بیشتر |
| مقاومت در برابر آفات | کمتر | بیشتر |
| طعم و عطر | شیرین‌تر، ملایم‌تر و معطرتر | تلخ‌تر و قوی‌تر |
| بادی (Body) | سبک‌تر و نرم‌تر | سنگین‌تر و قوی‌تر |
شرایط مناسب برای رشد درخت قهوه
- خاک: درخت قهوه در خاک اسیدی با pH بین ۵.۵ تا ۶.۵ رشد بهتری دارد. ترکیب پیت ماس، پرلیت و مواد آلی به زهکشی مناسب و تأمین مواد مغذی کمک می‌کند.
- نور: این گیاه به نور غیرمستقیم و فیلترشده نیاز دارد و در سایه درختان بلند بهتر رشد می‌کند. نور مستقیم باعث سوختگی برگ‌ها شده و رشد آن را کند می‌کند.
- آبیاری: خاک باید همواره مرطوب باشد اما نباید بیش از حد خیس شود، زیرا ریشه‌ها در شرایط غرقابی آسیب می‌بینند. بهتر است آبیاری زمانی انجام شود که سطح خاک کمی خشک شده باشد.
- دما: بهترین دما برای رشد درخت قهوه بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد در روز و ۱۵ تا ۲۰ درجه در شب است. سرما و گرمای شدید می‌تواند باعث کاهش رشد و باردهی گیاه شود.
- رطوبت: این گیاه به محیطی با رطوبت نسبی بالا (حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد) نیاز دارد. در مناطق خشک، تأمین رطوبت با مه‌پاشی یا استفاده از دستگاه بخور می‌تواند به رشد بهتر آن کمک کند.
- هرس: برای کنترل اندازه و افزایش بازدهی گیاه، هرس منظم شاخه‌های اضافی ضروری است. این کار باعث می‌شود گیاه انرژی بیشتری را صرف تولید میوه کند.
نکات مهم درباره درخت قهوه
- تأثیر گونه و زیرگونه: نوع دانه قهوه (عربیکا یا روبوستا) نقش مهمی در طعم، عطر و میزان کافئین دارد. عربیکا لطیف‌تر و معطرتر است، در حالی که روبوستا تلخ‌تر و قوی‌تر است.
- شرایط رشد: آب‌وهوا، ارتفاع، نوع خاک و میزان نور بر کیفیت دانه‌های قهوه تأثیر مستقیم دارند. قهوه در مناطق گرمسیری و ارتفاعات بالا بهترین رشد را دارد.
- روش فرآوری: قهوه پس از برداشت به دو روش اصلی پردازش می‌شود؛ فرآوری شسته (Washed) که طعمی شفاف‌تر دارد و فرآوری طبیعی (Natural) که طعم‌های میوه‌ای و پیچیده‌تری ایجاد می‌کند.
- رُست کردن: مدت و دمای رُست، میزان تلخی، اسیدیته و رایحه قهوه را تعیین می‌کند. رُست روشن طعم میوه‌ای‌تر و رُست تیره طعمی تلخ‌تر و دودی‌تر دارد.
- دم‌آوری: روش تهیه قهوه مانند اسپرسو، فرنچ پرس یا دمی، روی طعم و غلظت آن تأثیر می‌گذارد. ابزارهای مختلف، عطر و طعم‌های متفاوتی را از دانه استخراج می‌کنند.
- قهوه تک‌خاستگاه: قهوه‌هایی که از یک مزرعه یا منطقه خاص برداشت می‌شوند، ویژگی‌های طعمی منحصربه‌فردی دارند و معمولاً برای تجربه طعم‌های خاص انتخاب می‌شوند.
